Wielki Post 2023

Najróżniejszego rodzaje posty towarzyszyły ludziom od setek lat, jako sprawdzian wiary, charakteru i siły. Kościół katolicki w pewnym momencie postanowił usystematyzować te zwyczaje, w ten sposób do dziś obchodzimy Wielki Post. Jak wygląda on w Polsce i na świecie? Jaką ma historię? Ile trwa dni? O tym między innymi w tekście.

W historii ludzkości post przybierał różne formy i okoliczności, np. wstrzemięźliwości na początku każdej pory roku z okazji zasiewów czy w przeddzień niektórych uroczystości liturgicznych, nazywanych wigiliami. Mogło to być na przykład powstrzymywanie się od jedzenia mięsa, śpiewania czy innych przyjemności, aż po biczowanie się do krwi. Wielki Post w Kościele katolickim zawsze był jednak czasem pokuty, głębokich refleksji i nawrócenia. Obecnie najważniejszym okresem postnym jest Wielki Post, wywodzący się jeszcze z czasów apostolskich. Dawniej, w językach pierwotnego Kościoła nazywano go „Quadragesima”, czyli „40 dni” .

Ile dni trwa Wielki Post?

Ile właściwie trwa Wielki Post? Odpowiedź na to pytanie wcale nie jest jednoznaczna.

Jego początek przypada w Środę Popielcową (nazywaną także Wstępną Środą i Popielcem) i jeszcze do lat 80. XX wieku, zgodnie z prawem kanonicznym, obowiązywał do Wielkiej Soboty. Aktualne przepisy Kościoła nie precyzują jednak dnia zakończenia Wielkiego Postu. Zgodnie z Listem okólnym o przygotowaniu i obchodzeniu świąt paschalnych „Paschalis sollemnitatis” z 1988 roku trwa on do Wielkiego Czwartku, a w Wielki Piątek i Wielką Sobotę obchodzony jest post paschalny. Dawne tradycje na tyle jednak zakorzeniły się w świadomości wierzących, że wielu z nich liczy dni postu „po staremu”, czyli kończy się on w Wielką Sobotę. Wychodzi dokładnie 40 dni, nie licząc niedziel, tzw. Niedziel Wielkiego Postu. Każda z nich jest bowiem wspomnieniem Zmartwychwstania Chrystusa. Na naszej stronie przyjęliśmy nomenklaturę zgodną z tradycjami naszych przodków, choć jeśli mielibyśmy kierować się aktualnym prawem kanonicznym, post kończyłby się w Wielki Czwartek.

Zróżnicowane opinie na temat liczby dni wielkiego postu biorą się więc ze sposobu ich liczenia. Niektórzy wliczają na przykład niedzielę, więc wychodzi 46 dni. Można też spotkać się z teorią, że Wielki Post rozpoczyna się w Środę Popielcową a kończy w Niedzielę Palmową. Wielki Tydzień, czyli okres od Wielkiego Poniedziałku do Wielkiej Soboty stanowi wtedy oddzielny okres liturgiczny.

Dlaczego Wielki Post trwa akurat 40 dni? 40 to symboliczna liczba w biblii, mająca odniesienie do kilku ważnych wydarzeń. Tyle dni miał trwać potop, który oczyścił Ziemię z grzechów, taki czas spędził Mojżesz na górze Synaj w obecności Boga, od którego otrzymał Dekalog. 40 lat trwała z kolei wędrówka narodu wybranego po wyjściu z Egiptu, po tyle lat Izraelem rządzili Dawid oraz jego syn Salomon.40 dni Jezus spędził ze swoimi uczniami po zmartwychwstaniu i przed wniebowstąpieniem. Wielki Post ma jednak nawiązywać do postu Zbawiciela, którego Duch wyprowadził na pustynię. Chrystus przez 40 dni kuszony był tam przez szatana, a towarzyszyły mu zwierzęta i aniołowie.

Wielki Post – kiedyś i dziś

Polacy, jako naród niezwykle pobożny, zawsze traktowali poważnie post. Dawniej popularne było nawet powiedzenie, że Polak woli człowieka zabić niż złamać post. Trochę się to kłóci z religijnością, ale w innej wersji tego powiedzenia jest mowa o stracie ręki. Poniżej przedstawiamy kilka informacji o dawnych zwyczajach w okresie wielkiego postu, jak i wzmiankę o współczesnych tradycjach. Niezmiennie jednak jest to czas przygotowujący wiernych do właściwego przeżycia świat wielkanocnych.

Środa Popielcowa

Post zaczyna się w Środę Popielcową, a charakterystycznym wydarzeniem tego dnia jest ryt posypywania głowy popiołem. Zwyczaj ten został wprowadzony do liturgii Kościoła już w IV wieku, ale przez długi czas był przeznaczony wyłącznie dla osób publicznie odprawiających pokutę. Po posypaniu głowy popiołem (pochodził z palm poświęconych podczas Niedzieli Palmowej poprzedniego roku) mogli oni wrócić do świątyni dopiero w Wielki Czwartek. W X wieku Popielec stał się obrzędem dla wszystkich wiernych jako znak pokuty i żalu za grzechy. Jak można jednak przeczytać w artykułach o dawnych tradycjach w naszym kraju, w Środę Popielcową trwały jeszcze zabawy (np. kłoda popielcowa). W ten dzień każda gospodyni starannie myła wszystkie naczynia, aby nie pozostawić na nich tłuszczu i mięsa. Jednym z rytuałów było natomiast wyrzucenie przez okno albo wyniesienie do piwnicy lub na strych patelni. Te obyczaje nie zachowały się jednak do współczesnych czasów, w przeciwieństwie do kościelnych obchodów Środy Popielcowej.

Nabożeństwa

Ważną częścią obchodzenia wielkiego postu jest oczywiście uczestniczenie w nabożeństwach. Są one silnie zakorzenione w religijności polskiej, do tego stopnia, że w naszym kraju narodziła się nowa tradycja. Obok kazań pasyjnych odprawianych od XIII wieku, pieśni nabożnych o Męce Pańskiej (XVII wiek) i Drogi Krzyżowej (XVIII wiek) w okresie wielkiego postu odbywa się nabożeństwo pasyjne nazywane Gorzkimi Żalami. Jego twórcą jest ks. Wawrzyniec Benik ze zgromadzenia księży misjonarzy świętego Wincentego à Paulo, który oparł je na praktykach ówczesnych Jutrzni oraz średniowiecznych pasyjnych misteriach liturgicznych. Gorzkie Żale pierwszy raz zostały odprawione w kościele św. Krzyża w Warszawie w 1707 roku, a następnie rozpowszechniły się w całym kraju. Gorzkie Żale składają się z trzech części, każdą z nich odprawia się kolejno w niedziele Wielkiego Postu (zazwyczaj dwukrotnie przez 6 kolejnych niedziel). W zależności od lokalnych zwyczajów, może to być także inny dzień oraz w Wielki Piątek. Warto zauważyć, że Gorzkie Żale to praktycznie wyłącznie polska tradycja kościelna.

Kuchnia i zabawy

Wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych i post ścisły to zwyczaj od wielu lat praktykowany na ziemiach polskich. W ciągu dnia można było spożyć trzy posiłki, w tym zaledwie jeden do syta. W przeszłości Polacy przez 40 dni powstrzymywali się od jedzenia mięsa, tłuszczy pochodzenia zwierzęcego, miodu, cukru, czasami również nabiału. Wymagało to więc pewnej kreatywności w kuchni, stąd żywiono się postnym żurem z zaczynu mąki żytniej i wody, ziemniakami, chlebem, burakami, śledziem czy brukwią. W niektórych regionach raczono się lokalnymi pomysłami, np. kiślem owsianym na Lubelszczyźnie. Jednym z ciekawszych zwyczajów postnych w dawnej Polsce był tzw. pogrzeb żuru i śledzia, organizowany najczęściej w Wielki Piątek. Przy akompaniamencie wesołych okrzyków i śpiewów symbolicznie zakopywano produkty, które towarzyszyły ludziom w okresie postnym.

Okres wielkiego postu to nie tylko wstrzemięźliwość od jedzenia, ale i przyjemności, w tym zabawy i … używek. Gra na instrumentach, śpiew, alkohol i tytoń - to wszystko było zakazane. Nawet zbyt głośno zachowujące się dzieci były przywoływane do porządku, a w okresie postnym zamiast bajek opowiadano im żywoty świętych. Ustawało życie towarzyskie, a większość spotkań znajomych lub rodziny przybierało charakter religijny, polegający na wspólnej modlitwie.

Półpoście, śródpoście, przełamanie postu, przebijanie postu

Okres Wielkiego Postu to wiele różnych zwyczajów, także tych nieco mniej znanych lub po prostu zapomnianych. Do tej grupy należy zaliczyć półpoście, nazywane również śródpościem, przełamaniem postu lub przebijaniem postu. Jak nazwa sugeruje, był to dzień przypadający w połowie trwania tego okresu pokuty, dwadzieścia dni po Popielcu.

Śródpoście wiązało się z kilkoma tradycjami, które odbiegały od charakterystycznego dla postu wyciszenia się, powściągliwości, refleksji i zadumy. Już od samego rana na ulice wsi i miast wybiegały dzieci, które hałasowały drewnianymi kołatkami i krzyczały „półpoście!”. Za ogłoszenie tej radosnej nowiny gospodynie dawały im pieniądze lub słodkości. Pole do popisu podczas przebijania postu mieli zwłaszcza chłopcy, których głównym celem były domostwa zamieszkane przez panny. Młodzi rozbijali gliniane garnki z popiołem lub wrzucali je do środka izby, stąd istniała nawet potoczna nazwa półpościa - Dzień Garkotłuka. Niewiasta, przed którą zniszczono najwięcej garnków, miała powód do zadowolenia, oznaczało to bowiem, że ma duże powodzenie u kawalerów. Czasami przyczepiali oni także dziewczynom kartki z napisem „szukam męża”.Inne żarty charakterystyczne dla półpościa to zaciąganie na dach sani, przestawianie bram i furtek czy traktowanie wapnem lub słoniną okien. Jeśli chłopcy nie lubili jakiejś panny, często do wapna dodawali smoły, co powodowało ogromne trudności ze zmyciem tej mikstury. A trzeba wiedzieć, że obowiązek posprzątania po szaleństwach półpościa spadał właśnie na panny.

Kawały były oczywiście tolerowane przez społeczność, nawet najbardziej poważnych ludzi. Po zakończeniu półpościa dowcipy jednak kończyły się, a ludzie wracali do pokutnego stylu życia. W wielu miejscach przestawano nawet spożywać ciepłe posiłki, co pewnie tłumaczy, dlaczego w połowie postu tłuczono wszystkie garnki.

Jak wygląda post we współczesnej Polsce?

Zachowały się wspomniane wyżej nabożeństwa, ale post ścisły obowiązuje jedynie w Środę Popielcową i w Wielki Piątek. Wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych dotyczy natomiast tylko w piątki. W porównaniu do dawnych czasów raczej nikt nie popada w takie skrajności, by karcić zbyt głośno zachowujące się pociechy czy codziennie czytać lub oglądać filmy w Youtube o życiu świętych Kościoła katolickiego. Wiele osób traktuje post jako osobisty „challenge” na sprawdzenie swojej silnej woli. Jedni postują więc od alkoholu, papierosów, inni od słodyczy czy mięsa. Wśród postanowień postnych może być też abstynencja od imprez czy oglądania telewizji. Wszystko to kwestia indywidualnego podejścia do 40 dniowego okresu pokuty.

Wielkim post w innych odłamach chrześcijaństwa

Post w Kościele wschodnim jest bardziej rygorystyczny niż w Kościele zachodnim. Wielki Post wyznawcy obrządku grekokatolickiego i prawosławnego rozpoczynają od Czystego Poniedziałku, który przypada w pierwszym tygodniu czterdziestodniowego postu. W tym dniu, a także w następujący po nim Czysty Wtorek, obowiązuje surowy post nakazujący powstrzymanie się od spożywania jakichkolwiek pokarmów. Ponadto w poniedziałki, środy, piątki można jeść tylko niegotowane posiłki (np. chleb, warzywa), we wtorki i w czwartki dania przyrządzane bez masła. Sobota i niedziela nie są dniami postu
Najmniej rygorystyczna odmiana postu w wyznaniach chrześcijańskich dotyczy protestantów. W Kościele protestanckim rozpoczyna się on w tym samym dniu co u katolików, a więc w Środę Popielcową. Post nie wymaga jednak wstrzemięźliwością od jedzenia, nacisk kładzie się na modlitwę, wyciszenie i odkupienie swoich win.

Wielki Post w innych krajach

W Niemczech, podobnie jak w Polsce, post rozpoczyna się w Środę Popielcową i trwa do Wielkiej Soboty. Ciekawostką jest palenie w niektórych regionach słomianej kukły w nocy z wtorku na środę, symbolizuje ona zbytnią pobłażliwość w okresie karnawału. Wielu Niemców w okresie postu nie tylko rezygnuje z alkoholu czy jedzenia mięsa, ale i oglądania telewizji czy jeżdżenia samochodem.

W Zjednoczonym Królestwie wyróżnia się Środa Popielcowa, ponieważ kapłan nie posypuje głowy wiernych popiołem, ale kreśli nim znak krzyża na czole. W ostatnich latach popularnością cieszy się przeprowadzanie tego namaszczenia „w plenerze” – kapłani wychodzą np. na ulicę, na przystanki autobusowe czy do parków. Podobnie jest w USA i Kanadzie, gdzie post stanowi też okazję do wzmożonej działalności charytatywnej i misyjnej.